10. Amgylchedd hanesyddol:

10.1 Mae'r thema hon yn canolbwyntio ar asedau hanesyddol dynodedig a heb eu dynodi (gan gynnwys archaeoleg) a'u lleoliad.

Cyd-destun polisi

10.2 Mae Tabl 10.1 yn cyflwyno'r dogfennau mwyaf perthnasol a nodwyd yn yr adolygiad polisi at ddibenion y CDLlN a'r ACI.

Tabl 10.1 Cynlluniau, polisïau a strategaethau a adolygwyd mewn perthynas â'r amgylchedd hanesyddol

10.3 Crynhoir isod y negeseuon allweddol sy'n deillio o'r adolygiad:

• Mae Deddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru) yn un darn o ddeddfwriaeth a fydd yn rhan o gyfres o ddeddfwriaeth, polisi, cyngor a chanllawiau a fydd yn gwneud gwelliannau pwysig i'r systemau presennol ar gyfer diogelu amgylchedd hanesyddol Cymru a'i reoli'n gynaliadwy.
• Mae Strategaeth Amgylchedd Hanesyddol Cymru yn cydnabod cyfraniad yr amgylchedd hanesyddol at ansawdd bywyd yng Nghymru, ac felly'n gosod mesurau i alluogi diogelu treftadaeth leol ac i annog mynediad i'r cyhoedd, eu mwynhad a'u cyfranogiad. Mae mesurau arfaethedig yn ceisio cyfrannu at ansawdd bywyd ac ansawdd lle a chefnogi'r agenda trechu tlodi. Byddant hefyd yn creu hyder unigol a chymunedol ac ymdeimlad o berthyn.
• Bydd yn ofynnol i'r CDLlN gydymffurfio'n gyffredinol â Cymru'r Dyfodol, sy'n gosod y fframwaith gofodol 20 mlynedd ar gyfer defnydd tir, gan roi cyd-destun ar gyfer darparu seilwaith/twf newydd. Mae Cymru'r Dyfodol yn nodi bod Bro Morgannwg o fewn rhanbarth De-ddwyrain Cymru, y lleiaf o'r pedwar rhanbarth yn ôl arwynebedd, sy'n cynnwys dinasoedd arfordirol Caerdydd a Chasnewydd a chyn-gadarnleoedd diwydiannol cymoedd De Cymru. Dylai'r CDLlN nodi polisïau a chynigion sy'n adlewyrchu'r materion economaidd a chymdeithasol strwythurol sy'n effeithio ar ffyniant a lles trigolion. Mae hyn yn helpu i greu lleoedd iach a bywiog, gan ddiogelu'r amgylchedd naturiol a'r amgylchedd hanesyddol.
• Mae PCC ac NCTau atodol yn darparu polisi cynllunio cenedlaethol mewn perthynas â'r amgylchedd hanesyddol. Ni ddylai Awdurdodau Cynllunio Lleol ailadrodd polisi cenedlaethol ond cynnwys polisïau cadarn clir ar gyfer dylunio yn eu cynlluniau datblygu sy'n mynd i'r afael â materion lleol ac a ddylai fod yn seiliedig ar dystiolaeth berthnasol. Dylai'r rhain nodi disgwyliadau dylunio'r Awdurdod Cynllunio Lleol.
• Mae NCT 12 (Dylunio) yn nodi 'cymeriad' fel un o'r pum agwedd ar ddylunio da. Mae'r amcanion yn hyn o beth yn cynnwys 'cynnal a gwella cymeriad lleol', gan ddefnyddio dylunio i ymateb i 'nodweddion a thirnodau adnabyddus a dealladwy' a 'phatrymau a ffurfiau datblygu sy'n nodedig yn lleol'.
• Mae NCT 24 (Amgylchedd Hanesyddol) yn ganllaw i sut mae'r system gynllunio yn ystyried yr amgylchedd hanesyddol yn ystod paratoi cynllun datblygu a gwneud penderfyniadau, gyda chanllawiau penodol yn cael eu darparu ar sut y dylid ystyried agweddau canlynol yr amgylchedd hanesyddol:
  - safleoedd treftadaeth y byd.
  - cofebion rhestredig.
  - olion archaeolegol.
  - adeiladau rhestredig.
  - ardaloedd cadwraeth.
  - parciau a gerddi hanesyddol.
  - tirweddau hanesyddol.
  - asedau hanesyddol o ddiddordeb lleol arbennig.
• Mae Siarter Creu Lleoedd Cymru yn datblygu'r ffocws cynyddol ar greu lleoedd mewn polisïau ac arferion yng Nghymru a'r nod yw rhoi dealltwriaeth gyffredin o'r amrywiaeth o ystyriaethau a wneir wrth greu lleoedd. Mae'r siarter yn amlinellu'r chwe egwyddor creu lleoedd canlynol sy'n ymdrin â'r amrywiaeth o ystyriaethau sy'n cyfrannu at sefydlu a chynnal lleoedd da:
  - Pobl a'r gymuned.
  - Symudiad.
  - Lleoliad.
  - Tir cyhoeddus.
  - Cymysgedd o ddefnyddiau.
  - Hunaniaeth.
• Mae Cadw wedi cyhoeddi cyfres o ganllawiau arfer gorau sy'n ategu'r fframwaith deddfwriaethol a pholisi a chyngor cynllunio cysylltiedig ac yn cefnogi rheoli amgylchedd hanesyddol Cymru mewn ffordd gynaliadwy. Caiff pob un ei llywio gan Egwyddorion Cadwraeth Cadw ar gyfer Rheoli Amgylchedd Hanesyddol Cymru mewn Ffordd Gynaliadwy. Mae 14 teitl wedi'u rhyddhau hyd yma, a bwriedir i lawer ohonynt gael eu defnyddio gan awdurdodau cynllunio lleol, i gefnogi datblygiad polisïau a chynigion sy'n ymwneud â diogelu a gwella'r amgylchedd hanesyddol a hyrwyddo'r Gymraeg.
• Mae Llywodraeth Cymru wedi nodi bod cyfraith amgylchedd hanesyddol Cymru yn bwnc addas ar gyfer un o'i phrosiectau cyntaf mewn rhaglen uchelgeisiol o atgyfnerthu deddfwriaethol. Os bydd popeth yn mynd fel a fwriedir, bydd y canlyniad yn ddeddfwriaeth newydd, gwbl ddwyieithog sy'n drefnus, yn glir ac yn hawdd ei chyrraedd^[167].

Crynodeb sylfaenol

10.4 Mae amgylchedd hanesyddol Bro Morgannwg yn cynnwys llawer o nodweddion: adeiladau, adeileddau, cofebion, gweddillion, safleoedd archeolegol, gerddi, parciau, tirweddau (gweler Pennod 11) a'u lleoliadau. Cyflwynir lleoliad asedau hanesyddol dynodedig, gan gynnwys henebion cofrestredig, adeiladau rhestredig, parciau a gerddi, ardaloedd cadwraeth ac asedau morwrol, yn Ffigur 10.1 yn ddiweddarach yn y bennod hon.

Adeiladau Rhestredig

10.5 Ar hyn o bryd mae gan Fro Morgannwg 740 o Adeiladau Rhestredig y mae eu diddordeb pensaernïol neu hanesyddol arbennig yn cael ei ddiogelu gan yr angen i gael Caniatâd Adeilad Rhestredig o dan ddarpariaethau Deddf Cynllunio (Adeiladau Rhestredig ac Ardaloedd Cadwraeth) 1990.^[168] Yn aml, mae lleoliad adeiladau o'r fath yn hollbwysig i gymeriad yr adeilad, a gellir ei gyfyngu i'w safle agos neu'i estyn i ardal lawer ehangach.

10.6 O'r 740 o Adeiladau Rhestredig yn y Fro, mae 33 yn rhai Rhestredig Gradd I.

10.7 Mae Ffigur 10.1 yn dangos bod Adeiladau Rhestredig i'w cael ledled y Fro, y mae llawer ohonynt mewn aneddiadau megis Penarth, Llanilltud Fawr a'r Bont-faen, mewn mannau sydd hefyd yn Ardaloedd Cadwraeth (a drafodir isod).

Cofebion Rhestredig

10.8 Mae 114 o Gofebion Rhestredig dynodedig ledled y Fro (gweler Ffigur 10.1). Mae'r rhain ar wasgar ledled yr awdurdod, heb unrhyw grynodiadau amlwg.

Parciau a Gerddi Cofrestredig

10.9 Mae 38 o Barciau a Gerddi Cofrestredig yn y Fro. O'r rhain, mae Castell Sain Dunwyd a Dyffryn yn Rhestredig Gradd I. Mae Ffigur 10.1 yn dangos bod Parciau a Gerddi'n gymharol wasgaredig o ran eu lleoliadau, ac modd dadlau bod crynodiad bach yng ngogledd-ddwyrain a de-orllewin y Fro.

Ardaloedd Cadwraeth

10.10 Fel y dangosir yn Ffigur 10.1, ceir 40 Ardal Gadwraeth, sy'n gwneud cyfraniad sylweddol at atyniad y Fro.

10.11 Dynodwyd Ardaloedd Cadwraeth y Fro oherwydd ansawdd cyffredinol yr ardal, ei chymysgedd o ddefnyddiau, ei chynllun hanesyddol, ei deunyddiau nodweddiadol, graddfa a manylion ei hadeiladau a'i mannau agored.

10.12 Mae'r Cyngor wedi paratoi arfarniadau manwl ar gyfer pob un o'i ardaloedd cadwraeth dynodedig, sydd i'w gweld yma. Mae'r arfarniadau yn diffinio nodweddion arbennig yr ardaloedd cadwraeth ac yn cynnig canllawiau ar gyfer cynlluniau datblygu a gwella. Mabwysiadwyd y rhain gan y Cyngor fel Canllawiau Cynllunio Atodol i gefnogi polisïau'r CDLl mabwysiedig.

Ffigur 10.1 Dynodiadau hanesyddol cenedlaethol 

Cofrestr o Dirweddau o Ddiddordeb Hanesyddol yng Nghymru

10.13 Mae Bro Morgannwg yn cynnwys dwy ardal ar y Gofrestr Tirweddau Hanesyddol yng Nghymru. Trafodir yr asedau hyn, ynghyd â gwerth tirwedd hanesyddol ehangach y Fro ymhellach ym Mhennod 11.

Trysorau Sirol

10.14 Mewn partneriaeth â'r gymuned ehangach, mae'r Cyngor wedi nodi adeiladau ac adeileddau ym Mro Morgannwg yr ystyrir bod ganddynt ddiddordeb pensaernïol neu hanesyddol lleol arbennig. Mae'r 'Trysorau Sirol' hyn yn arwyddocaol i'r gymuned leol ac maent yn cyfrannu at dreftadaeth amgylcheddol a diwylliannol y Sir. Er nad oes rhaid iddynt fod o bwys cenedlaethol i haeddu rhestriad statudol, mae eu gwerth lleol yn haeddu cael eu cadw ac felly mae'n rhaid rhoi ystyriaeth i'r angen i gynigion datblygu ddiogelu asedau o'r fath rhag datblygu ansensitif sy'n gallu niweidio cymeriad lleol yn unigol neu drwy effaith gronnol.

10.15 Fel y dangosir yn Ffigur 10.3 drosodd, mae 1,240 o gofnodion lleol o Drysorau Sirol yn y Fro. Ceir y rhain ar hyd y fwrdeistref sirol, gyda chlystyrau yn y prif aneddiadau (h.y., y Bont-faen, Llanilltud Fawr a Phenarth).

10.16 Mae pob Trysor Sirol wedi cael ei asesu o ran ei rinweddau, ei gyfanrwydd a'i wreiddioldeb.^[169] Nodwyd nodweddion / adeiladau a nodwyd yn lleol trwy bartneriaeth rhwng y Cyngor, cynrychiolwyr cynghorau tref / cymuned, Cymdeithas Penarth, cymdeithasau amwynderau lleol eraill a gwirfoddolwyr lleol annibynnol.

10.17 Mae elfen leol y rhestr o Drysorau Sirol yn cynnwys adeiladau ac adeileddau ym Mro Morgannwg, a ystyrir fel un sydd â diddordeb pensaernïol neu hanesyddol lleol arbennig. Maent yn bwysig i'r gymuned leol ac maent yn cyfrannu at dreftadaeth amgylcheddol a diwylliannol y fwrdeistref sirol. Er nad ydynt o bwys cenedlaethol sy'n angenrheidiol i haeddu rhestru statudol, mae eu gwerth lleol yn haeddu cael eu cadw.

Archeoleg

10.18 Fel y dangosir yn Ffigur 10.4, mae cryn ddiddordeb archeolegol ym Mro Morgannwg, gyda chrynodiadau yng nghyffiniau aneddiadau allweddol. Mae Ymddiriedolaeth Archeolegol Morgannwg-Gwent yn casglu Cofnodion Amgylchedd Hanesyddol yr awdurdod.^[170]

Asedau hanesyddol o bwys lleol

10.19 Mae asedau hanesyddol o bwys lleol (AHBLl) yn nodi asedau hanesyddol lleol sydd â rôl arbennig o berthnasol yng nghyd-destun hanesyddol neu bensaernïol lleol ardal. Mae AHBLl yn chwarae rhan hanfodol wrth ddatblygu ac atgyfnerthu ymdeimlad o gymeriad ac unigrywiaeth lleol trwy'r amgylchedd hanesyddol. Er nad yw'r Cyngor yn cadw cofnod o asedau archeolegol sydd o bwys lleol ar hyn o bryd, bydd ymgynghori â'r Glamorgan-Gwent Archaeological Trust fel rhan o'r CDLlN yn galluogi'r Cyngor i ystyried yr asedau hyn pan fydd cynigion datblygu'r dyfodol dan ystyriaeth gan y Cyngor.

Ffigur 10.2 Trysorau Sirol

Ffigur 10.3  Archeoleg Leol

Llinell sylfaen y dyfodol

10.20 Mae'r Fro yn llawn asedau adeiledig hanesyddol a naturiol, gan gynnwys 740 o adeiladau rhestredig, dros 100 o henebion cofrestredig, 40 o ardaloedd cadwraeth, 18 o ardaloedd sydd wedi'u cynnwys ar y Gofrestr Tirweddau Parciau a Gerddi Hanesyddol, 2 ardal ar y Gofrestr Tirweddau o Ddiddordeb Hanesyddol yng Nghymru, ac Arfordir Treftadaeth Morgannwg.

10.21 Yn absenoldeb y CDLlN, mae asedau hanesyddol dynodedig a'r rhai heb eu dynodi yn debygol o barhau i gael eu diogelu trwy bolisi cynllunio cenedlaethol yn ogystal â pholisïau mabwysiedig ar hyn o bryd.

10.22 Yn absenoldeb cyfleoedd posibl y CDLlN, yn enwedig rhai traws-ffiniau, gellid colli cyfleoedd posibl i wella'r dirwedd / treflun ac felly gwella'r amgylchedd hanesyddol.

Materion allweddol

10.23 Roedd yr adolygiad cyd-destun a'r wybodaeth sylfaenol yn llywio'r broses o nodi sawl mater allweddol (problemau a chyfleoedd):

• Mae gan y Fro amrywiaeth a dosbarthiad helaeth o asedau hanesyddol, gan gynnwys 740 o adeiladau rhestredig, dros 100 o henebion cofrestredig, 40 o ardaloedd cadwraeth, 18 o ardaloedd wedi'u cynnwys ar y Gofrestr Tirweddau Parciau a Gerddi Hanesyddol a 2 ardal ar y Gofrestr Tirweddau o Ddiddordeb Hanesyddol yng Nghymru. Dylai arwyddocâd a lleoliad yr asedau hyn gael eu hystyried mewn datblygiadau newydd, a dylai effaith datblygiadau newydd arnynt fod yn gadarnhaol.
• Dylai datblygiadau gael eu cynllunio'n sensitif i gynnal ymdeimlad cryf o le, gan ddefnyddio trefn strydoedd, mannau agored a mathau o adeiladau a deunyddiau i greu lleoedd deniadol, croesawgar ac unigryw i fyw, gweithio ac ymweld â nhw.
• Dylai pob datblygiad sicrhau bod unrhyw ymchwiliadau archeolegol angenrheidiol yn cael eu cynnal cyn unrhyw waith perthnasol.

Amcanion ACI

10.24 O ystyried y materion allweddol a drafodir uchod, cynigir y dylai'r ACI gynnwys y cwestiynau gwrthrychol ac asesu canlynol: